วัดสมณโกฏฐาราม ตำบลไผ่ลิง อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

[ตามรอยพุทธ]

วัดสมณโกฏฐาราม
ตำบลไผ่ลิง อำเภอพระนครศรีอยุธยา
จังหวัดพระนครศรีอยุธยา
เมื่อวันที่ 25 มิถุนายน 2556

[ตามรอยพุทธ]

วัดสมณโกฏฐาราม  ปัจจุบันเป็นวัดราษฏร์  สังกัดคณะสงฆ์มหานิยกาย  ตั้งอยู่นอกเกาะเมืองทางทิศตะวันออก  ในเขตตำบลไผ่ลิง  อำเภอพระนครศรีอยุธยา  จังหวัดพระนครศรีอยุธยา 
      วัดสมณโกฏฐารามนี้ไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัดว่าสร้างขึ้นเมื่อใด แต่จากหลักฐานประเภทเอกสารและโบราณวัตถุโบราณสถานที่ยังคงเหลืออยู่  พอจะประเมินได้ว่าวัดสมณโกฏฐารามมีมาแล้วตั้งแต่สมัยอยุธยาตอนต้น  และได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์หลายยุคหลายสมัย  โดยเฉพาะอย่างยิ่งในยุคสมเด็จพระนารายณ์มหาราชแห่งกรุงศรีอยุธยา
      จากหลักฐานประเภทเอกสารที่กล่าวถึงสมณโกฏฐารามทำให้พอจะประมวลเป็นประวัติความเป็นมาของวัดได้  ดังนี้

      พงศาวดารเหนือ  ระบุว่าวัดสมณโกฏฐารามสร้างก่อนการตั้งอยุธยา  ดังปรากกฏในเรื่อง  “พระบรมราชา”  ซึ่ง นายมานิต  วัลลิโภดม  สอบเทียบศักราชว่าครองราชย์ระหว่าง  พ.ศ. ๑๘๕๓ - ๑๘๘๗  เป็นพระบิดาของสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ อู่ทอง     พระบรมราชาในพงศาวดารเหนือพระองค์นี้ได้เสด็จออกทรงผนวชเมื่อวันพุธ เดือน ๖ ขึ้น ๑  ค่ำ ปีฉลู  ฉศก  ณ วัดสมโณโกฏิ  โดย  “พระสังฆราชาเป็นอุปัชฌาย์  มหาเทพโมฬีเป็นกรรมวาจา  มหาธรรมไตรโลกวัดสุทธา เป็นอนุสาวนะ  ชุมนุมพระสงฆเจ้า ๑๐๐ พระองค์  นั่งหัตถบาศอุปสมบทเจ้าบรมราชาเป็นภิกษุแลพระสงฆเจ้าทั้งหลายก็ออกบวชใหม่  โดยประมาณมากกว่า ๑๐๐  สมเด็จพระบรมราชาค่อยเจริญเมตตาภาวนา ณ วัดสมโณโกฏิ แลพระมหาเทพโมฬีถวายอารามวัดสมโณโกฏิแก่พระองค์เจ้าแล้ว  ก็ลาขึ้นมาอยู่ในอาราม  วัดป่าหลวงนอกเเมืองชลอน  ตราบเท่าสิ้นชนมายุพระองค์ในอารามที่นั้นแล

[ตามรอยพุทธ]

อย่างไรก็ตาม พงศาวดารเหนือเป็นเอกสารที่นักประวัติศาสตร์ประเมินว่ามีความคลาดเคลื่อนมาก ดังนั้น  “พระบรมราชา” พระองค์นี้อาจเป็นสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒  เจ้าสามพระยา กษัตริย์พระองค์ที่ ๗  ของกรุงศรีอยุธยา (ครองราชย์ พ.ศ. ๑๙๖๗ – ๑๙๙๑) ก็ได้ เพราะพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาระบุว่า  พระองค์ทรงสร้างวัดมเหยงคณ์  เมื่อ  พ.ศ. ๑๙๖๗  ซึ่งวัดมเหยงคณ์เป็นวัดใหญ่อยู่ใกล้กับวัดสมณโกฏฐารามและยังมีสถูปเจดีย์บางองค์ที่มีลักษณะใกล้เคียงกันด้วย
      เหตุการณ์ที่  “พระบรมราชา”  ทรงผนวชที่วัดนี้  ย่อมแสดงให้เห็นว่า  ขณะนั้นวัดสมณโกฏฐารามจะต้องเป็นพระอารามหลวงขนาดใหญ่  และวัดสมณโกฏฐารามก็คงจะคงความเป็นพระอารามหลวงสำคัญสืบมาตลอดยุคสมัยของกรุงศรีอยุธยา  ดังหลักฐานที่กล่าวถึงวัดนี้ในชั้นหลังต่อๆ มา คือ
จดหมายเหตุแกมป์เฟอร์   ซึ่งหมอแกมป์เฟอร์     ได้พรรณนาถึงของประหลาดควรรู้อย่างยิ่ง ๒ ประการ  คือ  พระเจดีย์ภูเขาทอง  และวัดพระยาพระคลัง   วัดพระยาพระคลัง ที่หมอ
แกมป์เฟอร์ว่าอยู่ทางตะวันออกจากเกาะเมืองนั้น ประกอบด้วยสิ่งก่อสร้างบนพื้นที่สี่เหลี่ยมคู่หนึ่ง มีคลองกั้นกลาง  พื้นที่ส่วนซ้ายมือมีสิ่งก่อสร้างตรงกับโบสถ์  เจดีย์  เนินปรางค์  และวิหารที่หลงเหลืออยู่ในปัจจุบัน  แต่พื้นที่ส่วนขวามือซึ่งหมอแกมป์เฟอร์ให้ความสำคัญ  พรรณนาไว้ค่อนข้างละเอียดนั้น ปัจจุบันไม่มีสิ่ง
ก่อสร้างใดๆ หลงเหลืออยู่ในบริเวณนี้เลย ดังนั้นวัดพระยาพระคลังที่หมอแกมป์เฟอร์ระบุไว้ในแผนที่อาจหมายถึงวัดสมณโกฏฐารามก็เป็นได้

      หนังสืออภินิหารบรรพบุรุษ  เมื่อกล่าวถึงพระราชประวัติของสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชครั้งทรงพระเยาว์ได้อ้างตามจดหมายเหตุของพระอาจารย์ทองดีวัดโกษาวาส  ว่า  เมื่อนายสินเจริญวัยได้  ๙ ขวบ  เจ้าพระยาจักรีได้นำไปฝากไว้ในสำนักพระอาจารย์ทองดีมหาเถระ  ณ วัดโกษาวาส  นัยหนึ่งว่าวัดคลัง  เขียนหนังสือขอมไทยและคัมภีร์พระไตรปิกฎ  และเมื่ออายุ ๒๑ ปี  เจ้าพระยาจักรีก็ประกอบการอุปสมบทนายสินเป็นพระภิกษุ  อยู่ในสำนักอาจารย์ทองดี  ณ วัดโกษาวาส ได้ ๓ พรรษา ก็ลาสิกขาบทออกมารับราชการดังเดิม

[ตามรอยพุทธ]

ชื่อวัดและเรื่องราวที่เกี่ยวข้องจากจดหมายเหตุแกมป์เฟอร์และหนังสืออภินิหารบรรพบุรุษรวมทั้งลักษณะภูมิสถาปัตยกรรมที่คงเหลืออยู่ในปัจจุบัน เป็นหลักฐานยืนยันประวัติความเป็นมาของวัดสณโกฏฐารามที่เล่าสืบต่อกันมาว่า  เจ้าพระยาโกษาธิบดี (เหล็ก)  และเจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน)  สองเจ้าพระยาพระคลัง ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชได้บูรณปฏิสังขรณ์วัดนี้หลังจากกลับจากตีเมืองเชียงใหม่     แต่ประวัติบอกเล่าที่ว่าเนินปรางค์หลังวิหารเป็นสถานที่ถวายพระเพลิงพระศพเจ้าแม่วัดดุสิต มารดาของเจ้าพระยาโกษาธิบดี  (เหล็ก)  และเจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน)  ซึ่งเป็นพระนมของสมเด็จพระนารายณ์มหาราชนั้นคงไม่ถูกต้อง  เพราะจดหมายเหตุแกมป์เฟอร์พรรณนาถึงงานศพมารดา    ของพระยาพระคลังผู้เป็นอัครมหาเสนาบดีของประเทศสยามและเป็นผู้ว่าการต่างประเทศว่า ที่ปลงศพอยู่ตรงหว่างสาขาแม่น้ำตรงข้ามกับตัวเมือง  ลักษณะภูมิประเทศเช่นนี้หาใช่ที่ตั้งของวัดสมณโกฏฐารามไม่  น่าจะเป็นวัดดุสิดารามมากกว่า  และจากภาพวาดของหมอแกมป์เฟอร์  ขณะนั้นก็มีองค์ปรางค์อยู่แล้ว  หากเนินปรางค์นี้จะเป็นสิ่งอนุสรณ์ถึงเจ้าแม่วัดดุสิต  ก็อาจจะเป็นเพราะได้มีผู้บูรณปฏิสังขรณ์องค์ปรางค์ พร้อมทั้งสร้างเจดีย์รายทั้ง ๔ มุม  อุทิศเป็นอนุสรณ์แด่เจ้าแม่วัดดุสิตภายหลังงานพระราชทานเพลิงแล้ว และสมัยศิลปะของปรางค์และเจดีย์รายก็เป็นยุคอยุธยาตอนปลาย ดังจะได้กล่าวถึงต่อไป

[ตามรอยพุทธ]

คำให้การขุนหลวงหาวัด  เป็นหลักฐานอีกชิ้นหนึ่งที่ยืนยันฐานะความเป็นพระอารามหลวงของวัดสมณโกฏฐาราม ดังปรากฏชื่อวัดนี้ในคำให้การตอนทำเนียบวัด  (พระอารามหลวง)  ในกรุงศรีอยุธยา  มีชื่อ  วัดจโมรกุฏ  อยู่ในอันดับที่ ๑๗  ซึ่งสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ  กรมพระยาดำรงราชานุภาพประทานคำอธิบายไว้ในวงเล็บท้ายชื่อว่า  วัดสมณะโกฎิ
      หลังจากเสียกรุงศรีอยุธยาแก่พม่าใน พ.ศ. ๒๓๑๐  แล้ว  วัดสมณโกฏฐารามมีสภาพเป็นวัดร้าง จน พ.ศ. ๒๕๐๒  พระอาจารย์เจริญได้รับนิมนต์มาเป็นผู้ดำเนินการปฏิสังขรณ์วัด  ในชั้นแรกได้ใช้โบสถ์ซึ่งอยู่ในสภาพรกร้างเป็นที่พำนักก่อน  ประชาชนย่านใกล้เคียงเกิดความเลื่อมใสศรัทธาช่วยกันบูรณปฏิสังขรณ์วัดขึ้นอีกครั้ง จนวันที่ ๑๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๑๐  ทางราชการได้ประกาศยกสภาพวัดจากวัดร้างเป็นวัดมีพระสงฆ์  เปลี่ยนชื่อวัดจาก  วัดสมณโกษ  เป็น  วัดสมณโกฏฐาราม  มีเขตวิสุงคามสีมากว้าง ๔๐ เมตร  ยาว ๘๐ เมตร

[ตามรอยพุทธ]

สิ่งสำคัญภายในวัด
      จากการสำรวจทางโบราณคดีสภาพทั่วไปและลักษณะผังของวัดสมณโกฏฐารามพบว่า  ลักษณะแผนผังของวัดตั้งในแนวแกนตะวันออก – ตะวันตก  โดยมีเจดีย์ทางปรางค์เป็นประธานของวัด ล้อมรอบด้วยระเบียงคด ภายในระเบียงคดมีเจดีย์รายที่มุมทั้งสี่ของปรางค์  มีวิหารตั้งอยู่ด้านหน้าทางทิศตะวันออก  มีพระประธานขนาดใหญ่ประดิษฐานภายในวิหาร  ที่ท้ายวิหารเชื่อมต่อกับระเบียงคด  อุโบสถตั้งอยู่ด้านหลังปรางค์ประธานทางด้านทิศตะวันตก  โดยอุโบสถหันหน้าไปทางทิศตะว้นตก  ส่วนเจดีย์ทรงระฆังตั้งอยู่ระหว่างปรางค์ประธานและอุโบสถ  ลักษณะแผนผังของวัดในสมัยแรกคงจะถูกล้อมรอบด้วยคลองในชั้นนอก  และมีกำแพงวัดเป็นสิ่งกำหนดขอบเขตของโบราณสถานชั้นใน  มีสิ่งก่อสร้างที่สำคัญภายในวัด  ดังนี้
วิหาร ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของปรางค์ประธาน  หันหน้าไปทางทิศตะวันออก มีความกว้าง ๑๔ เมตร  ส่วนความยาวจบชิดขอบถนนทางทิศตะวันออก  ประมาณ ๓๘ เมตร  แต่ขอบเขตความยาวของวิหารยังไม่แน่ชัด  เนื่องจากติดถนนที่ตัดผ่านหน้าวัด  วิหารนี้เป็นอาคารขนาด ๙ ห้องเสา  ฐานวิหารเป็นชุดฐานปัทม์  ผนังและพะไลของวิหารมีความกว้างอย่างละ ๑.๕๐ เมตร  รวม ๓ เมตร  ผลจากการขุดแต่งไม่ปรากฏหลักฐานเกี่ยวกับแนวเสารับหลังคาบนพะไล  แต่สันนิษฐานว่าน่าจะมีเสารับหลังคาบนพะไล  เนื่องจากในหนังสือจดหมายเหตุแกมป์เฟอร์  ซึ่งเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์สมัยอยุธยาระบุไว้ประกอบกับตัววิหารเป็นอาคารขนาดใหญ่  และมีความสูงเมื่อเทียบสัดส่วนทางสถาปัตยกรรมจึงน่าจะมีเสารองรับชายคา  บนพื้นวิหารพบแนวเสากลมสองแถว  เส้นผ้าศูนย์กลาง ๑ เมตร  ระยะห่างระหว่างเสา ๒.๕๐ เมตร  แนวเสาที่พบส่วนใหญ่มีสภาพพังทลายจนเกือบหมด  มีความสูงเฉลี่ยประมาณ ๑ เมตร  พื้นภายในวิหารเป็นพื้นปูอิฐขนาดใหญ่  รองรับพื้นปูกระเบื้องดินเผาสี่เหลี่ยมจัตุรัส  ที่ฐานชุกชีประดิษฐานพระประธานขนาดใหญ่  เป็นพระพุทธรูปหินทรายขาวปางมารวิชัย  พระเศียรรัศมีเป็นเปลว  ชายสังฆาฏิเป็นเขี้ยวตะขาบหยักหลายชั้นยาวจรดพระนาภี นิ้วพระหัตถ์ยาวเสมอกัน  พระพุทธรูปประธานนี้ทางวัดได้ทาสีขาวทับเมื่อปฏิสังขรณ์  และยกสภาพจากวัดร้างเป็นวัดมีพระสงฆ์จำพรรษา  หลวงพ่ออั้น เจ้าคณะตำบล ซึ่งเป็นผู้นำในการปฏิสังขรณ์ในขณะนั้นตั้งชื่อว่า พระพิชิตมารโมฬี และมีชื่อเรียกทั่วไปว่า  หลวงพ่อขาว  ที่ด้านข้างของฐานชุกชีทั้งสองด้านประดิษฐานพระอัครสาวก  ถัดจากพระอัครสาวกไปทางด้านขวาของพระประธานเป็นศาลเจ้าพระยาโกษาธิบดี (เหล็ก)  ส่วนทางด้านซ้ายของพระประธานเป็นศาลเจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน)

[ตามรอยพุทธ]

อุโบสถ   อุโบสถวัดสมณโกฏฐารามตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันตกของปรางค์ประธาน  ตัวอุโบสถมีลักษณะเป็นอาคารก่ออิฐฉาบปูน  ฐานเป็นฐานบัวลูกแก้วอกไก่ตั้งบนฐานหน้ากระดานสูง ๙ เมตร  ในชั้นแรกถัดขึ้นไปเป็นชุดฐานบัวลูกแก้วอกไก่ที่รองรับส่วนของผนังทึบ  หันหน้าไปทางทิศตะวันตก  มีรูปทรงแอ่นโค้งในลักษณะคล้ายเรือสำเภาทั้งทั้งด้านกว้างและด้านยาวของตัวอาคาร  โดยสังเกตเห็นได้ชัดตั้งแต่ส่วนฐานขึ้นไปจนถึงส่วนยอด  อุโบสถนี้เป็นอาคารที่มีมุขลด  โดยมุขทางด้านตะวันออก – ตะวันตก  สูงกว่าผนังด้านเหนือ – ใต้  บัวหัวเสาทำเป็นบัวแวงเหมือนกับวิหารของวัดกุฎีดาว

      แผนผังของอุโบสถเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า กว้าง ๑๔ เมตร  ยาว ๒๖ เมตร  เป็นอาคารขนาด ๗ ห้องเสา  ทำเป็นอาคารที่สร้างมุขยื่นทางด้านหน้าและหลัง  แต่ที่มุขทั้งสองสร้างเป็นผนังทึบแทนที่จะเป็นมุขโปร่ง  มุขทางด้านทิศตะวันออกและทิศตะวันตก กว้าง ๔ เมตร ยาว ๑๐ เมตร  ส่วนของเสาอิงผนังที่เหลือ  สูงสุด ๑๕, ๑๑ และ ๙ เมตร  ตามลำดับ  เท่ากัน  ที่ผนังด้านทิศตะวันตกซึ่งเป็นด้านหน้าปรากฏซุ้มหน้าต่างซึ่งมีแห่งเดียวเท่านั้น  ลักษณะของหน้าต่างก่อเป็นซุ้ม  ทรงบันแถลง กรอบหน้าบันมีชั้นเดียว  ภายในซุ้มหน้าบันมีร่องรอยของการฉาบปูนซึ่งน่าจะมีการลงรักปิดทอง  สำหรับที่ปนังทางทิศเหนือ- ใต้นั้น  ส่วนของเสาอิงผนังที่เหลือสูงสุด  เฉลี่ยประมาณ ๑๒ เมตร  ปรากฏซุ้มประตูทางเข้าด้านละ ๒ แห่ง  กว้างประมาณ ๑.๕๐ เมตร เท่ากัน  เหนือผนังขึ้นไปเป็นหลังคาซึ่งสร้างครอบในสมัยปัจจุบัน

[ตามรอยพุทธ]

สภาพภายในของอุโบสถซึ่งปัจจุบันยังคงใช้ประกอบพิธีกรรมทางศาสนาอยู่นั้น  มีการเทปูนคอนกรีตทับพื้น, ฐานชุกชี และเสาเดิม  สำหรับเสาภายในไม่ปรากฏให้เห็นเนื่องจากได้มีการสร้างทับตรงตำแหน่งเดิม  แต่จากรูปแบบของอาคารที่มีขนาดกว้าง และยาวอย่างมากจึงน่าจะมีเสารองรับเครื่องบนหลังคาที่ทำด้วยไม้ซึ่งพังทลายลงหมดแล้ว  และจากรูปแบบบัวหัวเสาที่เป็นบัวแวงและรูปแบบสถาปัตยกรรมคล้ายกับวิหารของวัดกุฎีดาวดังกล่าว  เสาภายในของอุโบสถหลังนี้น่าจะเป็นเสาสี่เหลี่ยมย่อมุมไม้สิบสอง  ส่วนที่ฐานชุกชีนั้นไม่สามารถทำการขุดแต่งตรวจสอบได้  เนื่องจากยังคงมีการใช้งานอยู่ในปัจจุบัน  ประกอบกับมีพระประธานขนาดใหญ่และพระพุทธรูปตั้งเรียงรายอยู่เป็นจำนวนมาก

      บริเวณด้านนอกรอบอุโบสถมีใบเสมาตั้งอยู่บนฐานแปดเหลี่ยม  ใบเสมามีทั้งหมด ๘ หลัก  ด้านหน้า ๑  หลัก  ด้านหลัง ๑หลัก  และด้านข้างด้านละ ๓ หลัก  จัดเป็นเสมาขนาดกลางแบบเสมานั่งแท่น  โดยมีรูปแบบแตกต่างกันถึง ๓ แบบ  คือ

[ตามรอยพุทธ]

แบบที่ ๑ เสมาหินทรายแดง   เป็นแบบที่มีอยู่มากที่สุด  ลักษณะเป็นใบเสมาแบบเก่าที่ฐานสลักลายเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ๒ ช่อง  กึ่งกลางช่องสลักลวดลายพรรณพฤกษาในกรอบรูปทรงสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัด  ตรงเอวใบเสมาไม่มีตัวเหงา  กึ่งกลางใบเสมาสลักลายในกรอบทรงสามเหลี่ยม  และตกแต่งลายลูกน้ำเป็นเส้นขอบรอบตัวเสมากับลายสามเหลี่ยมกลางเสมา  ส่วนบนยอดสุดของใบเสมาสลักลายพรรณพฤกษา  กึ่งกลางเป็นลายดอกบัวในรูปวงกลม  ซึ่งนายสันติ  เล็กสุขุม  สรุปไว้ในเรื่อง  ลวดลายปูนปั้นแบบอยุธยาตอนปลาย (พ.ศ. ๒๑๗๒ - ๒๓๑๐) ว่า    “ลายดอกบัวมีต้นแบบจากศิลปะจีนมาแพร่หลายอยู่ในศิลปะไทย  ตั้งแต่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๙  เช่นที่ประดับปรางค์ประธานวัดมหาธาตุ  ลพบุรี  และที่ปรากฏอยู่ในงานประดับของศิลปะทางภาคเหนือ รวมทั้งที่ทางสุโขทัยด้วย” 

      แบบที่ ๒ เสมาหินทรายขาว   มีลักษณะเอวเสมาคอดเล็ก  มีตัวเหงา ๒ ข้าง  มีแถบเส้นกลางสลักลวดลายที่บริเวณเชิงใบเสมา  ที่ทับทรวง  และส่วนยอดของใบเสมา  ลักษณะโค้งแหลมกว่าแบบแรก

      แบบที่ ๓ เสมาหินชนวน   เสมาหินชนวนอยู่ในสภาพชำรุด  มีการสลักเป็นลายเส้นลวดตามขอบ แถบเส้นกลาง  ส่วนยอดเหลือเพียงฐานของเม็ดทรงมัณฑ์

      เจดีย์ทรงระฆัง  ตั้งอยู่ระหว่างปรางค์ประธานและอุโบสถ  ภายหลังการขุดแต่งพบว่าเป็นเจดีย์ทรงระฆัง ฐานกลม ตั้งอยู่บนฐานเขียงสี่เหลี่ยมสามชั้นลดหลั่นกันขึ้นไป  ถัดขึ้นไปเป็นชุดฐานบัว

[ตามรอยพุทธ]

ถลา ซึ่งมีการพังทลายอย่างมาก ถัดขึ้นไปเป็นชุดฐานรองรับองค์ระฆังเตี้ย  ลักษณะขององค์ระฆังเป็นองค์รูปแบบที่เป็นแบบอยุธยาตอนต้น  เหนือองค์ระฆังเป็นบัลลังก์สี่เหลี่ยมมีลวดลายปูนปั้นระดับผนังบัลลังก์ทั้งสี่ด้าน  ซึ่งเป็นศิลปะสมัยอยุธยาตอนต้นโดยได้รับอิทธิพลลวดลายประดับแบบสุโขทัย  ถัดขึ้นไปเป็นก้านฉัตรและเสาหาน เหนือขึ้นไปเป็นปล่องไฉน
      จากการขุดตรวจสอบที่ฐาน พบว่ามีการสร้างทับบนฐานเดิม  ขนาดกว้างยาวที่ฐานเท่าเดิม  เพียงแต่เป็นการยกระดับที่พื้นฐานให้สูงกว่าเดิม  ประมาณ ๕๐ เซนติเมตร  เป็นการก่อขยายตามรูปแบบทางสถาปัตยกรรมเดิมของเจดีย์   เพื่อขยายขนาดให้ใหญ่ขึ้นอีกเล็กน้อย  แต่จาการเปรียบเทียบรูปแบบเจดีย์ที่มีการพอกทับสองครั้งดังกล่าว  ยังคงเป็นรูปแบบของเจดีย์ทรงระฆังในสมัยอยุธยาตอนต้นอยู่
      โดยสรุป  เจดีย์องค์นี้ในสมัยแรกก่อนที่จะมีการปรับพื้นยกระดับขึ้นจากเดิมนั้น  สัดส่วนของฐานและองค์ระฆังกับส่วนยอดยังได้สัดส่วนที่เหมาะสมทางสถาปัตยกรรมอยู่  แต่เมื่อมีการปรับยกพื้นบริเวณวัดในสมัยหลังขึ้นมาอีก ประมาณ ๕๐ เซนติเมตร  ในลักษณะเป็นการก่อพอกตามสัดส่วนของรูปแบบสถาปัตยกรรมสมัยเดิม ไม่ได้ก่อขึ้นใหม่ตามส่วนของฐานที่ยกพื้นสูงขึ้น จึงทำให้รูปแบบของเจดีย์องค์นี้ เป็นเจดีย์ทรงระฆังขนาดใหญ่ตั้งอยู่บนฐานเตี้ยไม่ได้สัดส่วนสวยงามนัก

[ตามรอยพุทธ]

ปรางค์ประธาน  จากผลการขุดแต่งพบเฉพาะส่วนฐานสี่เหลี่ยมผืนผ้าย่อเก็จ ซึ่งมุมกลางมีขนาดใหญ่ขนาดของฐานในแนวเหนือ – ใต้ กว้าง ๑๗.๕๐ เมตร  ส่วนแนวตะวันออก – ตะวันตก  กว้าง ๒๐ เมตร  มีมุขยื่นออกมาทางด้านทิศตะวันออก  มีบันไดทางขึ้น ๒ ข้างที่ทางด้านมุขทิศตะวันออกเพียงด้านเดียว  มีความสูงจากระดับพื้น ถึงส่วนที่เหลืออยู่ประมาณ ๑๑ เมตร  ฐานเขียงชั้นแรก  สูง ๑ เมตร  ถัดขึ้นไปเป็นชุดฐานบัวลูกแก้วรองรับส่วนฐานของชั้นที่ ๒  โดยมีพื้นปูกระเบื้องดินเผาสี่เหลี่ยมจัตุรัสขนาด ๓๒ x ๓๒  เซนติเมตร  ปูอยู่บนลานทักษิณชั้นแรก  ตั้งแต่ส่วนฐานชั้นที่ ๒  ขึ้นไปมีการพังทลายลงจนหมดคงเหลือแต่ส่วนแกนในของฐานปรางค์เท่านั้น

      ฐานปรางค์ด้านทิศเหนือปรากฏการพังทลายมากกว่าด้านอื่น  เนื่องจากการลักลอบขุดเจาะหาโบราณวัตถุในสมัยปัจจุบัน ปรากฏให้เห็นฐานของเจดีย์องค์เดิมที่ถูกปรางค์สร้างครอบทับ

      ปรางค์ประธานมีระเบียงคดล้อมรอบ  และต่อเชื่อมกับท้ายวิหารทางด้านทิศตะวันออกทางด้านทิศตะวันตกของระเบียงคดพบแนวเสากลมฉาบปูนเป็นแปดเหลี่ยม  ปรากฏบันไดทางขึ้นทั้งสองข้างด้านทิศตะวันออกของระเบียงคด  ส่วนอีกสามด้านพบร่องรอยของบันได ด้านละ ๕ แห่ง  ระเบียงคดมีความกว้างทางทิศตะวันออก ๕ เมตร  ส่วนอีกสามด้านมีขนาดความกว้าง ๖.๕๐ เมตร  ระเบียงคดล้อมรอบปรางค์มีขนาดสี่เหลี่ยมจัตุรัส ขนาด ๔๕ x ๔๕ เมตร  ที่จุดกึ่งกลางของระเบียงคดด้านในพบฐานของซุ้มประตูทางเข้าเป็นเพียงฐานของชุดบัวคว่ำอยู่ติดกับพื้น  มีแนวร่องน้ำเป็นขอบเขตภายในของระเบียงคดร่องน้ำเแนวร่องรูปสามเหลี่ยมวางอิฐในแนวตั้ง ใช้อิฐวางในแนวนอนปิดทับหน้าแล้วฉาบปูนทับอีกชั้นหนึ่ง  แนวร่องน้ำจะล้อมรอบซุ้มประตูทางเข้าภายในทั้งสามด้วย

[ตามรอยพุทธ]

จากการขุดตรวจที่ฐานปรางค์ประธาน  พบเพียงฐานชั้นแรกของโบราณสถานองค์เดิมเท่านั้น  นอกนั้นพังทลายลงจะเกือบหมด  เป็นเทคนิคการก่ออิฐสอดิน  (ขนาดของอิฐ ๕ x ๑๕ x ๓๐  เซนติเมตร)  ฐานชั้นแรกมีความสูงประมาณ ๒.๕๐ เมตร ส่วนฐานชั้นถัดไปไม่ปรากฏร่องรอยแน่ชัด สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นส่วนฐานของเจดีย์สมัยแรกนี้ตั้งอยู่บนฐานประทักษิณเหนือฐานไพฑีที่ต่อเชื่อมกับเจดีย์มุม  ซึ่งเป็นเจดีย์ที่มีฐานย่อมุมไม้สิบสอง  โดยน่าจะมีบันไดทางขึ้นสู่ฐานประทักษิณที่จุดกึ่งกลาง  ฐานทั้ง ๔ ทิศ  สูงประมาณ ๕๐ เซนติเมตร  จากพื้นระดับแรกสุด ฐานย่อเก็จถูกรองรับด้วยฐานประทักษิณซึ่งเชื่อมกับจุดกึ่งกลางของเจดีย์มุมทั้ง ๔ องค์      เจดีย์มุมทั้ง ๔ องค์ที่ฐานของปรางค์ประธาน  มีดังนี้
-   เจดีย์มุมทิศตะวันออกเฉียงเหนือ   เป็นเจดีย์ประจำมุมทิศตะวันออกเฉียงเหนือของปรางค์ประธาน ฐานที่เหลืออยู่มีความสูงประมาณ ๒ เมตร  สภาพส่วนบนพังทลาย  คงเหลือหลักฐานเฉพาะส่วนฐาน  เป็นฐานของเจดีย์ทรงกลมที่ตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยมจตุรัส ขนาด ๕.๕๐ x ๕.๕๐ เมตร  ฐานชั้นแรกมีความสูงจากพื้นดินหลังการขุดแต่งประมาณ ๑ เมตร  ถัดขึ้นไปเป็นฐานเขียงสี่เหลี่ยมลดหลั่นอีกสองชั้นรองรับชุดฐานเขียงกลมสามชั้น ถัดขึ้นไปเป็นชุดฐานปัทม์รองรับบัวถลาและมาลัยเถา  ส่วนบนถัดจากนี้พังทลายลงจนหมด  เมื่อวิเคราะห์เปรียบเทียบกับเจดีย์มุมทิศตะวันตกเฉียงใต้ซึ่งมีสภาพสมบูรณ์กว่าเจดีย์มุมองค์อื่นและวิเคราะห์จากสัดส่วนทางสถาปัตยกรรมที่เหลืออยู่สันนิษฐานว่าองค์ระฆังน่าจะเป็นทรงกรวย

[ตามรอยพุทธ]

-   เจดีย์มุมทิศตะวันออกเฉียงใต้  เป็นเจดีย์ประจำมุมทิศตะวันออกเฉียงใต้ของ
ปรางค์ประธานฐานที่เหลืออยู่มีความสูงประมาณ ๒.๕๐ เมตร สภาพส่วนบนพังทลาย  คงเหลือหลักฐานเฉพาะส่วนฐานเป็นฐานของเจดีย์ทรงกลม  ตั้งอยู่บนฐานเขียงสี่เหลี่ยมจตุรัส ขนาด  ๕.๕๐ x ๕.๕๐ เมตร ฐานชั้นแรกมีความสูงจากพื้นดินหลังการขุดแต่งประมาณ ๑ เมตร  ถัดขึ้นไปเป็นฐานเขียงสี่เหลี่ยมลดหลั่น อีกสองชั้น รองรับชุดฐานเขียงกลมสามชั้น  ถัดขึ้นไปเป็นชุดฐานปัทม์รองรับบัวถลาและมาลัยเถา  ส่วนบนถัดจากนี้พังทลายลงจนหมด  เมื่อเปรียบเทียบกับเจดีย์มุมทิศตะวันตกเฉียงใต้ซึ่งมีสภาพสมบูรณ์กว่าและวิเคราะห์จากสัดส่วนของสถาปัตยกรรมที่ยังเหลืออยู่  สันนิษฐานว่าองค์ระฆังคงจะเป็นทรงกรวยเช่นเดียวกับเจดีย์มุมประจำทิศตะวันออกเฉียงเหนือ

      -  เจดีย์มุมทิศตะวันตกเฉียงใต้  เป็นเจดีย์ประจำมุมทิศตะวันตกเฉียงใต้ของเจดีย์ประธาน ฐานที่เหลืออยู่มีความสูงประมาณ ๓.๕๐ เมตร  เป็นเจดีย์ที่มีสภาพสมบูรณ์กว่าเจดีย์มุมองค์อื่น  มีความสูงประมาณ ๓ เมตร  สภาพส่วนบนพังทลายคงเหลือหลักฐานเฉพาะส่วนฐาน  เป็นฐานของเจดีย์ทรงกลมที่ตั้งอยู่บนฐานเขียงสี่เหลี่ยมจตุรัสขนาด ๖  x ๖ เซนติเมตร  ฐานชั้นแรกมีความสูงจากพื้นดินหลังการขุดต่งประมาณ ๑ เมตร  ถัดขึ้นไปเป็นฐานเขียงสี่เหลี่ยมลดหลั่นอีกสองชั้นรองรับชุดฐานเรียงกลมสามชั้น ถัดขึ้นไปเป็นชุดฐานปัทม์รองรับบัวถลาและมาลัยเถา  ส่วนบนถัอจากนี้พังทลายลงจนหมด  เมื่อวิเคราะห์จากสัดส่วนทางสถาปัตยกรรมที่เหลืออยู่  สันนิษฐานว่าองค์ระฆังน่าจะเป็นทรงกรวย

      -  เจดีย์มุมทิศตะวันตกเฉียงเหนือ  เป็นเจดีย์ประจำมุมทิศตะวันตกเฉียงเหนือของปรางค์ประธาน  ฐานที่เหลืออยู่มีความสูงประมาณ ๒ เมตร  สภาพส่วนบนพังทลายและคงเหลือหลักฐานเฉพาะส่วนฐาน  ซึ่งเป็นฐานของเจดีย์ทรงกลมตั้งอยู่บนฐานเขียงสี่เหลี่ยมจตุรัสขนาด  ๖  x ๖ เซนติเมตร  ฐานชั้นแรกมีความสูงจากพื้นดินหลังการขุดแต่งประมาณ ๑ เมตร  ถัดขึ้นไปเป็นฐานเขียงสี่เหลี่ยมลดหลั่นอีกสองชั้นรองรับฐานเขียงกลมสามชั้น  ถัดขึ้นไปเป็นชุดฐานปัทม์รองรับบัวถลาและมาลัยเถา  ส่วนบนถัดจากนี้พังทลายจนหมด  จากการเปรียบเทียบกับเจดีย์มุมทิศตะวันตกเฉียงใต้ซึ่งมีสภาพสมบูรณ์กว่าเจดีย์มุมองค์อื่น  และวิเคราะห์จากสัดส่วนทางสถาปัตยกรรมที่เหลืออยู่  สันนิษฐานว่าองค์ระฆังของเจดีย์มุมทิศตะวันตกเฉียงเหนือน่าจะเป็นทรงกรวยเช่นเดียวกัน

[ตามรอยพุทธ]

จากการขุดตรวจสอบที่ฐานเจดีย์มุมทั้ง ๔ องค์ ลงไปที่ระดับความลึก ๐.๕๐ เมตร  จากระดับพื้นหลังการขุดแต่งพบว่าเจดีย์มุมทั้ง ๔ องค์ ได้สร้างทับอยู่บนตำแหน่งของเจดีย์มุมที่มีอยู่แต่เดิม  ซึ่งเป็นเจดีย์มุมสมัยแรกพบฐานย่อมุมไม้สิบสองลดหลั่นกันสามชั้น  ที่มุมภายในต่อเชื่อมกับขอบของลานทักษิณของปรางค์ประธานที่สร้างในสมัยแรก ส่วนรูปทรงของเจดีย์มุมที่สร้างในสมัยแรกไม่ปรากฏจากหลักฐานการขุดแต่งซึ่งคงถูกรื้อแล้วสร้างทับบนตำแหน่งเดิม

      โบราณวัตถุที่ขุดพบจากการขุดแต่งตามบริเวณฐานเจดีย์ดังกล่าว  ได้แก่  กระเบื้องเชิงชายดินเผา ชิ้นส่วนกระเบื้องเชิงเคลือบ  ลวดลายปูนปั้นประดับสถาปัตยกรรม ลวดลายกระเบื้องเคลือบ  และชิ้นส่วนของพระพุทธรูปหินทราย

      กำแพงแก้วและซุ้มประตูด้านตะวันตก   ปัจจุบันยังเหลือซากกำแพงแก้วเขตพุทธาวาสทางด้านตะวันตก  และซุ้มประตูด้านตะวันตก  ซึ่งล้วนก่ออิฐสอปูนทั้งสิ้น  ประตูแบบจัตุรมุข  ซุ้มแบบหน้านาง ลานภายในเขตกำแพงแก้วยังมีร่องรอยของศิลาแลงที่ใช้ปูพื้น  และมีซากพระพุทธรูปหินจำหลักกองอยู่ประปรายที่ข้างอุโบสถและเนินโบราณสถาน

      วัดสมณโกฏฐารามได้รับการประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานของชาติ  โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา  เล่ม ๕๒  ตอนที่ ๗๕  วันที่ ๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๘

[ตามรอยพุทธ]